AZ
Ədəbiyyat çox vaxt sadəcə hekayə danışmaq vasitəsi kimi görünür, amma onun ən dəyərli funksiyalarından biri insan ruhunun gizli qatlarını açmaq, bizi öz daxili dünyamızla üz-üzə qoymaqdır. Bu baxımdan Fyodor Dostoyevski bənzərsiz bir yazıçıdır. O, sadəcə obrazlar yaratmayıb, eyni zamanda insanın vicdanı, günahı, qorxusu, inancı və daxili sarsıntıları ilə dolu psixoloji portretlərini çəkib. Onun qəhrəmanları oxucuya yalnız baş verən hadisələri deyil, onların içində yaşanan ziddiyyətləri də hiss etdirir. “Cinayət və Cəza”da Raskolnikovun vicdan əzabı, “Karamazov qardaşları”nda inanc və şübhə toqquşmaları, “İdiot”da sadəliyin və xeyirxahlığın faciəsi, “Qumarbaz”da özünü məhv edən ehtiras – bunların hamısı bir yazıçının insan ruhuna necə dərindən nüfuz edə bildiyinin sübutudur.
Dostoyevski üçün insan yalnız cəmiyyətin bir parçası deyil, o həm də öz içində mübarizə aparan, suallar verən, səhvlər edən və cavab axtaran mürəkkəb varlıqdır. Onun obrazları heç vaxt tam ağ və ya qara deyil – onlar həmişə ziddiyyətlidir, çünki real insan kimi davranırlar. Bu səbəbdən Dostoyevskiyə yalnız ədəbiyyatçı kimi yox, həm də filosof və psixoloq kimi yanaşmaq mümkündür.
Maraqlıdır ki, onun təsiri yalnız XIX əsrlə məhdudlaşmayıb. Müasir dövrdə də bir çox yazıçı və romanlar bu psixoloji dərinlik xəttini davam etdirir. Məsələn, Elena Ferrante qadınlar arasındakı mürəkkəb münasibətləri və daxili sarsıntıları yüksək incəliklə qələmə alır. Haruki Murakami oxucunu realizm və fantaziya sərhədində, tənhalıq və mənəvi axtarışlarla dolu bir dünyaya aparır. Kazuo Ishiguro isə xatirələr, susqunluq və itki üzərindən insanın içindəki boşluğu göstərir. Bütün bu müəlliflərdə Dostoyevskidən gələn bir ümumi xətt var: insanın kim olduğu, nə hiss etdiyi və niyə bu cür davrandığını anlamaq ehtiyacı.
Zaman dəyişsə də, texnologiya inkişaf etsə də, insanın içindəki suallar dəyişmir. Mən kiməm? Nə üçün bu həyatı yaşayıram? Günah və bağışlama nədir? Seçimlərimin nəticəsinə cavabdehəmmi? Dostoyevski bu sualları bir əsr əvvəl qoymuşdu. Müasir müəlliflər isə onlara müxtəlif dövrlərin və cəmiyyətlərin baxış bucağından cavab axtarırlar.
Ədəbiyyat oxucunu düşündürürsə, onu öz daxili dünyası ilə qarşılaşdırırsa, deməli, o, hələ də Dostoyevski ənənəsinin içindədir. Onun yaratdığı bu dərin psixoloji xətt yalnız keçmişə deyil, bu günə də aiddir. Çünki insan ruhunun sirri hələ tam açılmayıb – və bəlkə də elə buna görə biz hələ də oxuyuruq.
